بخشی از مطلب
محراب در معماری اسلامی ایران
محراب مسجد؛ تصویرگر یگانگی خداوند
(محراب) شریف ترین جای معبد است در قرآن آمده است: «کلما دخل علیها زکریا
المحراب وجد عندها رزقاً»(سوره آل عمران/آیه۳۲) هر گاه زکریا داخل می شد بر
مریم در محراب نزد او خوراک می دید. در اسلام نیز محراب محلی در مسجد است
که پیش‌نماز در آن می ایستد.
آنچه در این مقاله می خوانید:
۱ محل قرار گرفتن محراب
۲ ریشه کلمه محراب
۳ گودی محراب نماز
۴ چگونگی محراب در عبادتگاه سایر ادیان
۵ محراب در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله
۶ پانویس
۷ منابع
محل قرار گرفتن محراب
در مسجدها محراب در گوشه قبله مسجد قرار دارد، طرز قرار گرفتن محراب جهت
قبله را در داخل مسجد مشخص می‌کند. وجود محراب در همه مساجد لازم نیست.
ریشه کلمه محراب
برخی بر این باورند که ریشه محراب از فعل حرب به معنی «جنگیدن» است و
بنابراین محراب هم به معنی «میدان جنگ» است و اشاره به «محل جنگیدن با
شیطان» دارد و برخی دیگر این توضیح را برای ارتباط این واژه و فعل کافی
نمی‌دانند و به دنبال ریشه آن در زبان‌های دیگر هستند.
این واژه پیش از اسلام برای اشاره به نوعی بنا به کار می‌رفته است. همچنین
به پرستش‌گاه‌های آیین مهرپرستی که در ایران و بین النهرین رواج داشته است
مهرابه گفته می‌شده است. محراب، به معنای غرفه جای امام جماعت مسجد و معبد
است.
این کلمه در عرب پیش از اسلام نیز معروف بوده چنانکه از عدی بی زید شعری
مشتمل بر این لفظ منقول است (ح۳ص۲۳). کدمی العاج فی المحاریب أو کالنو رمن
الارض زهره مستطیر وعدی پیش از اسلام در گذشت و مراد وی از محراب آن جای
بتخانه است که در آن مجسمه عاج می گذاشتند. محراب در بیت المقدس جائی بود
که تابوت سکینه را آنجا نهاده بودند و پیغمبران وحی را در آنجا می شنیدند.
گودی محراب نماز
گفته شد که محراب در تعابیر اهل معنا؛ محل حرب با شیطان و نفس اماره را
گویند. به همین دلیل در مذهب شیعه آن‌را گود می‌سازند؛ تا از بروز غرور در
نفس امام جماعت جلوگیری کند. البته از منظر فقهی گودی محراب به این خاطر
است که مکان ایستادن امام باید از محل ایستادن مامومین بالاتر نبوده و
حداقل مساوی باشد؛ لذا در مسجد باید کف محراب عبادت از محل ایستادن ماموم
پائین‌تر باشد.
همچنین گفته شده که گودی محراب تداعی کننده سنگر مجاهدین و مبارزین در
جبهه‌های جنگ است و این خود به امام جماعت این معنا را القاء می‌کند که در
چه جایگاه خطیری قرار داشته و وظیفه دفاع از حقانیت دین را بر عهده دارد و
باید متوجه باشد که در سنگر تبیین معارف دین و احکام اسلام و قرآن ایستاده
است.
چگونگی محراب در عبادتگاه سایر ادیان
یکی از جلوه گاه‌های معماری آیینی در مذهب یهود و نصاری و مسلمانان؛ محراب
معابد است که در مساجد دور آن را به شکل قوسی آیات قرآن می‌نویسند.
شریف‌ترین محل نشستن و صدر مجلس را هم محراب می‌گویند.
گفته شده که در آیین مهرپرستی؛ مهرابه محل پرستش و راز و نیاز بوده است و
در خانه‌های قدیمی قسمتی فرورفته در شبستان‌ها بود که به آن «مهرابه»
می‌گفتند و در طول زمان و استعمال زیاد مهرابه به محراب تبدیل شد.
در دین یهود و نصاری و اسلام، معبد و محراب از جایگاه خاصی برخوردار است.
یهودیان محراب را به شکل اتاقک و بالاتر از زمین می‌ساختند (آیه ۲۱ سوره
صاد دلالت بر این حقیقت دارد). روی همین حساب است که گویند کسانی که دو طرف
محراب می‌ایستند باید امام را ببینند والا نمازشان باطل است.
محراب در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله
این که محراب در زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله بوده یا خیر؛ مشخص نیست.
به احتمال قوی جهت‌نمایی در دیوار وجود داشته که جایگاه امام جماعت و سمت
قبله را به مامومین نشان می‌داده، قدر مسلم این است که محراب مقعر در زمان
امویان ابداع شد.
البته در اخبار رسیده از طریق عامه در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله
وجود محراب در مسجد تائید شده است. بیهقی در [۱] نقل می‌کند که « رسول الله
صلی الله علیه و آله نهض الی المسجد فدخل المحراب ثم رفع یدیه بالتکبیر».
