دانلود پاورپوینت بررسی و تحلیل گنبد در معماری ایران
فهرست مطالب
پیشگفتار : 2
گنبد در معماری ایران 2
تعریف هندسی گنبد 5
چپیره 6
ترمبه = سرمبه = سلمبه 10
فیلپوش 11
ترمبه پتگونه یا پتکانه 13
طاق بندی یا طاق بست 15
کاربندی یا کاربست 19
طرز چیدن مصالح گنبد 32
نتیجه گیری : 44
منابع و ماخذ : 45
تصاویر: 46
پیشگفتار :
تاریخ چند هزار ساله معماری ایران آنگونه که شایسته است مورد مطالعه قرار
نگرفته است . هرچند افراد زیادی زندگی خود را وقف شناخت این معماری نموده
اند اما متاسفانه نتایج تحقیقاتشان بصورت مدون در اختیار دیگران قرار
نگرفته از این رو در پی مکتوب کردن اطلاعاتی درباره گنبدهای مساجد و شیوه
های گنبد زنی به مشکلات عدیده ای بر می خوریم، از جمله عدم وجود منابع
معتبر و سایتهای علمی و مقاله های پژوهشی در این زمینه و عدم وجود امکانات
کتابخانه ای .
افراد آگاه و قابل اعتماد که در این زمینه اطلاعات کاملی داشته باشند در دسترس نیستند .
بنا بر این مشکلات و امکانات کم اینجانب مطلبی را فراهم نموده ام که امید وارم در باب معماری گنبد قابل ملاحضه باشد .
گنبد در معماری ایران
همه چیز درباره گنبد
پوشش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد . کمبود چوبهای استوار و کشیده
که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است ، سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد
روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تحت را بگیرد .
قدیمیترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده
شده است .
با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در
اوج قدرت و کارائی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن
شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره
همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این سرزمین هم چوب مناسب پوشش
پرورش نمی یافته است لذا طاقهای منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک
پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند در متون
موجود ، دیرینه ترین گنبدی که به آن اشاره می شود مربوط به دوران اشکانی و
اوایل ساسانی است . این گنبد در شهر فیروز آباد و به قطر 10/16 متر بنا شده
است . چنانچه ابن البلخی در توصیف شهر فیروز آباد و گنبدی که در میانه شهر
برپا شده می گوید : اردشیر شهر فیروزآباد ، که اکنون هست بنا کرد و شکل آن
مدور است چنانک دایره پرگار باشد . در میان شهر آنجا که مثلاً نقطه پرگار
باشد دکة انباشته برآورده است و نام آن ایوان کرده و عرب آنرا طربال گویند و
بر سر آن دکه سایها ساخته و در میان گاه آن گنبدی عظیم برآورده و آنرا
گنبد کیرمان گویند و طول چهار دیوار این گنبد تا زیر قبه آن هفتاد و پنج گز
است و این دیوارها از سنگ خارا برآورده است و پس قبه عظیم از آجر بر سر آن
نهاده و آب از یک فرسنگ از سر کوه رانده و به فواره بر این سر بالا آورده و
دو غدیر است که یکی بوم پیر گویند و دیگر بوم جوان و بر هر غدیری آتشگاهی
کرده است
در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس
تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی
مورد بهره برداری قرار می گیرد .
روش گنبدسازی چه در دوران ساسانی چه در دورة اسلامی آنچنان با استفاده از
نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می
گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در
برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند ، گرچه در گوشه
سازیها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش
گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است
. آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا ( نداشتن قالب )
آنرا با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند
تعریف هندسی گنبد
در تعریف هندسی ، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک
محور قائم به وجود می آید . اما در زبان معماری : گنبد پوششی است که بر
روی زمینه ای گرد برپا شود .
گنبد از سه قسمت تشکیل شده است :
1. گنبد خانه یعنی زمینه گنبد
2. بَشن = هیکل یعنی قسمتی که روی زمینه ته رنگ به صورت مکعب بالا می
آید و یک یا دو طرف آن باز است ( در گنبدهای قبل از اسلام هر چهار طرف به
دهانه های باز منتهی می شد.(
3. چپیره = جمع شده
از آنجائیکه در معماری ایرانی به ندرت به ته رنگ گرد بر می خوریم و معمولاً
قسمت انتهائی بشن به شکل ، مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن آنرا
تبدیل به دایره می کنند بعد گنبد روی آن سوار می شود . به همین دلیل مرحله
چپیره شدن در گنبدسازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد است که
اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می سازد .
معمولاً در نقشه هائی که پوشش به صورت گنبد طراحی می شود زمینه را به شکل
مربع در نظر می گیرند تا به سادگی بتوان آنرا تبدیل به 8 و 16 و 32 و
بالاخره دایره کرد .
گنبد سازی در ایران به ندرت روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجرا شده
است در این صورت مستطیل تبدیل به 6 و 12 و سپس بیضی نزدیک به دایره می شود و
گنبد روی بیضی قرار می گیرد . به این نوع گنبد که مقطع افقی آن به جای
دایره بیضی است کمبیزه گفته اند . از نمونه های این نوع گنبد با ته رنگ
بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکرند .
چپیره
چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می شود :
ـ گوشه سازی = گوشه بندی
ـ شکنج = چین و چروک
ـ گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به
هشت گوشه و به ترتیب 16 و 32 و 64 گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن
شکل مستطیل نزدیک به مربع به 6 و 12 گوشه و بالاخره بیضی است . در حالت
اخیر مستطیل بشن باید نسبت اندازه های اضلاعش طوری باشد که به راحتی قابل
تبدیل به شش گوشه شود مثلاً نسبت 4 و 4/3 قابل تقسیم است . البته با
استفاده از کاربندی انواع زمینه های مرسوم در معماری ایرانی را می توان به
نحو مطلوب تبدیل به دایره کرد که در مباحث آینده جداگانه بررسی خواهد شد .
گوشه سازی خود شامل دو بخش است :
1. اسکنج یا سِکُنج
2. ترمبه یعنی جمع شده
اولین گوشه سازیها توسط چوب انجام شده و حتی خود گنبد هم با چوب اجرا گشته است . بهترین موارد مثال را در ابیانه می توان دید
دراراک هم در کاروانسرای حاج علیقلی نمونه دیگریست . کاروانسرای کاشانی هم (
در اراک ) به هـمین طـریقه سـاخته شده است . طـرز اجـرا چنین بوده که
چـوبها را در گوشـه های بـشن سوار می کردند و هـمین طور روی هم می چیدند تا
مثل سبد جمع می شد و به صورت گنبد چوبی در می آمد .
در معماری ارمنی از این نوع گنبد زیاد به چشم می خورد . فضای زیر این
گنبدها را معمولاً بزرگترین اطاق تشکیل می دهد . در خانه های روستائی نیز
پوشش بزرگترین اطاق که معمولاً تنور هم در آن قرار دارد به صورت گنبد چوبی
است .
چوبهای موجود در ایران از استحکام کافی برخوردار نیست و معمولاً برای پوشش
دهانه های 5/2 تا 3 متر به کار می رود به همین دلیل در معماری پیشین ایران
در زمان هخامنشیان برای پوشش تخت جمشید از جبل عامل لبنان درختهای کنار
بسیار قطور و مرتفع را آوردند . چون این حمل و نقل چوبها مستلزم هزینه ای
سنگین بود در دوران اشکانی این کار متروک شد و به جای پوشش تخت از پوشش سغ
استفاده کردند .
متاسفانه از معماری دوران اشکانی که در واقع پوشش سغ آغاز می شود در داخل
ایران نمونه ای بجای نمانده است . در خارج از محدوده ایران کنونی به یکی دو
نمونه از پوشش سغ بر می خوریم که یکی hattra یا الحضر است و دیگری کاخ
آشور و ایندو نیز چهره روشنی از چگونگی پوشش به دست نمی دهند .
در بازه هور خراسان بین خواف و نیشابور گنبدی دیده می شود که گوشه سازیهای
آن با چوب ساخته شده و خود گنبد با سنگ لاشه . بنا متعلق به اواخر دوران
اشکانی یا اوایل ساسانی است و در مجموع ناچیزتر از آنست که ما را به قضاوتی
کلی در این باب رهنمون شود . لذا از گنبدهائی که همه مصالح آن از چوب بوده
فقط خاطره هائی باقیست . شاید ابیانه بهترین تجلی گاه آن باشد .
گوشه سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران متروک شد و علت
عمده و اصلی آن موریانه خیز بودن زمین های ایران داخلی ( ایرانشهر ) بوده و
هست .
قدیمیترین نمونه بجای مانده از گوشه سازی با چوب در بازه هور است که قبلاً اشاره شد .
در فهرج یزد هم با اینکه منطقه به شدت موریانه خیز است ( احتمالاً به علت
رواج چوب در منطقه شهدای فهرج) زیارتگاهی به چشم می خورد که گوشه سازی پوشش
آن ، از چوب بوده است . چوب گوشه ها توسط موریانه به کلی از بین رفته ولی
خشت های پشت آن به نحو معجزه آسایی باقی مانده است و از خود گنبد نشانی
دیده نمی شود .
در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم در منطقه خراسان حدود مشهد و طوس و
اطراف آن و در مناطق کوهستانی کرمان که موریانه کمتر است استفاده از پوشش
چوبی رواج می یابد .
نمونه این گوشه سازی با چوب بقعه شاه نعمت الله ولی در کرمان است و در این
بنا برای گوشه سازی با یک تخته ، شانزده ضلعی را به 32 ضلعی تبدیل کرده اند
. در گنبد هارونیه طوس نیز همین عمل تکرار شده است . در مسجد جامع قزوین
از تخته استفاده کرده اند ( گنبد قدیمی مسجد) .
با اینحال نمونه های فوق انگشت شمارند و باید گفت که به علت اشکالات گوناگون استفاده از چوب منسوخ می شود .
بطوریکه گفته شد نوع اول گوشه سازی اسکنج است . اسکنج متشکل از دو طاق اریب
است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند . شیوه زدن طاق ممکن است بصور
مختلف رومی ، ضربی ، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد در هر حال تقاطع دو
طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد . ذکر این نکته ضروری است که
بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود . به همین دلیل هم ، نوع
اجرای گوشه سازی تأثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد .
ترمبه = سرمبه = سلمبه
نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه است در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به
کلمه ترمبه بر نمی خوریم . لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که
معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند حال آنکه خود
لغت ترمبه به معنی ، یک چیز جمع شده ، عمده ، پیش آمده ، تریده ( به طرف
جلو سریده شده ) است . در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش
آمده باشد .
ترمبه بر عکس سکنج به چهار طریقه پوشش می شود : 1ـ گوشه سازی با چوب به شکل
جلو آمده که حالت خاص و استثنائی ترمبه تلقی می شود . و سه طریق دیگر به
شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می شود :
1. فیلپوش
2. ترمبه پتگین = پتکین patkin
3. ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است)
فیلپوش
برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه ( نقطه صفر ) شروع می کنند و لایه
های طاقی را روی همدیگر می پوشانند و سوار می کنند تا به حد مطلوب برسد(
یعنی منتهی به جائی شود که مربع را تبدیل به هشت ضلعی می کند) .
در واقع فیلپوش به پوشش گوشة دیوار که از کنج شروع می شود و بین دو دیوار
متقاطع قرار می گیرد اطلاق می شود . در قلعه دختر فارس ترمبه گنبد را به
شکل فیلپوش زده اند ، نمونه خوب دیگر که هم اکنون نیز قابل مشاهده است ،
گنبد کوچک بی بی شهربانو نزدیک ری است ، بنا تعلق به دوران آل بویه دارد .
زیر گنبد کوچک را با لایه های آجری مثل چپیره روی هم چیده اند تا به نقطه
مورد نظر برسند . در بناهای قرون پنجم و ششم این نوع گوشه سازی معمول بوده
است . در مسجد جامع شیراز متعلق به دوران صفاری انواع ترمبه ها اجرا شده
بود ولی متأسفانه تمام بنا نوسازی شده و اثری از معماری قدیمی دوران اصلی
برجای نمانده است . تنها ماخذ ، عکس های قبل از خراب کردن مسجد است که در
کتاب پوپ آورده شده است .
نمونه دیگر به صورت چهار تا چفته در قسمت روبروئی شبستان مسجد جامع فهرج
متعلق به نیمه اول قرن اول هجری است . گوشه سازی ترمبه است و اجرای روشنی
است بر اینکه چگونه خشت ها را رویهم چیده اند تا شکل فیلپوش بدست آید .
پیش از اسلام ترمبه ها و سکنج ها را به صورت (( نماندن )) اجرا می کردند به
این ترتیب که گوشه ها را می نماندند تا به حد دایره قاعده گنبد مورد نظر
برسد . در این صورت ارتفاع خیلی زیاد می شد ولی از آنجائیکه در آن دوران
معماران ابائی نداشتند که بلندای گنبد از حد مقیاس دید انسانی بیشترباشد
مشکلی پیش نمی آمد . ولی بعد از اسلام که سعی در کوتاه کردن پوشش می شد ،
گوشه سازی به گونه ای اجرا شد که بتوان شکل چهار گوش بشن را به هشت گوش
تبدیل کرد بدون آنکه ارتفاع پوشش از حد مطلوب بالاتر رود . از نمونه بناهای
پیش از اسلام که مربع بشن را به هشت ضلعی تبدیل کرده اند تنها کاخ بیشابور
برجای مانده است که از چگونگی پوشش گنبد این تنها نمونه هم ، نشانی در دست
نیست .
در قلعه دختر و آتشکده فیروزآباد هیچ یک از بشن های مربع تبدیل به هشت گوش
نشده است . در آتشکده فیروزآباد گنبدهای طرفین بنا کومبیزه است ولی بجای
تبدیل شش ضلعی به دوازده ، تنها گوشـه ها را نـمانده اند تا به دایره
رسـیده اند و در این تـبدیل با بالا رفتن ارتفاع فضا باشکوه تر جلوه گر شده
است .
گاهی در بناهای قبل از اسلام شکل بشن را هشت و نیم هشت می کردند و بعد آنرا
می نماندند تا به دایره تبدیل شود . ولی در بنای بیشابور شکل دقیق هشت
ضلعی را می بینیم . در تالار تشریفات بنا برای بدست آوردن هشت کامل دوتا
مربع را در هم تقاطع داده اند بدین ترتیب که از ادامه اقطار مربع اول مربع
دوم را ساخته اند این تداخل شکل دقیق هشت گوش را به وجود آورده است ( این
شکل امروزه بنام ستاره محمدی مشهور است ) . چون در محاسبات ریاضی رادیکال 2
عدد دقیقی نیست تنها به صورت ترسیم هندسی امکان دست یابی به هشت ضلعی دقیق
میسر است لذا معماران نیز از طریقه ترسیم استفاده کردند .
ترمبه پتگین = پتکین patkin
پتکین نوعی گوشه سازی است که فرانسویها به آن Encorbellement گویند . به
معنی پیش آوردن تدریجی دیوار در خوزستان به خصوص دزفول برای این نوع گوشه
سازی لغت زیبای ( تونگان ) یا ( تونجه ) را به کار می برند این کلمه
معمولاً بجای بالکن می آید اما برای گوشه های دیوار که شکلی پیش آمده دارند
نیز مصطلح است .
در خوزستان گوشه های دیوار را اول پخ می کنند ( برای ایجاد سایه بیشتر این
گوشه ها معمولاً تنگ هم است ) تا رفت و آمد در کنار آنها بخصوص در کوچه ها
آسانتر باشد بعد از بالا آمدن دیوار از ارتفاع معینی که موجب اختلال در رفت
و آمد نشود دوباره آجرها را پیش می کنند تا به صورت مکعبی که در نقشه اصلی
لازم آمده در آید . به این پیش آمدگی تونگان ( تونگون ) می گویند .
در مناطق دیگر ایران به نعلبکی زیر گلدسته مناره ها هم تونگان می گویند (
جائیکه قطر مناره زیاد می شود و گلدسته را روی آن سوار می کنند ) در اینجا
تونگون یا تونگه به معنی طبق است . اصطلاح دیگر این شکل به طور عام پتکین
است به معنی پیش نشاندن .
بهترین نمونه های گوشه سازی پتگین را در ناحیه کُمش ، سمنان ، دامغان ، بسطام و قسمتهائی از غرب خراسان می توان دید .
مثال روشن امامزاده جعفر دامغان است ( در نزدیکی بنای چهل دختران دامغان ) .
این زیارتگاه را به اشتباه متعلق به قرن ششم یا هفتم هجری دانسته اند در
صورتی که قدمت بنا خیلی بیشتر است و باید آنرا همزمان با بنای اولیه آستانه
حضرت رضا ( ع ) دانست . گنبد امامزاده و پتکانه اش هر دو از خشت ساخته شده
اند
