بخشی از مطلب
با توجه به مدارک و شواهد موجود، بناى اولیه بازار به دوره شاه‌تهماسب صفوى
و هم‌زمان با ساخت برج و بارو و دروازه‌هاى شهر تهران در حدود سال‌هاى
۹۴۸-۹۳۰ هـ.ق تعلق دارد. ظاهراً چهار بازار لباف‌ها، کرجى‌دوزها، سراج‌ها و
نعل‌چى‌ها، قدیمى‌ترین بخش بازار تهران است.
به نوشته صنیع‌الدوله، چهار سوى بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلى‌شاه
قاجار ساخته شد. در این زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه
یافت، به طورى که به تدریج حدفاصل بین ارک و مسجد جامع به بخش پررونق بازار
تبدیل شد و معروف‌ترین و معتبرترین سراها و تیمچه‌ها در این محدوده فعال
شدند.
در دوره ناصرالدین‌شاه بر تعداد راسته‌ها و رسته‌هاى بازار افزوده شد و
تعدادى سرا و تیمچه معتبر ساخته شد. مانند دیگر مجموعه بازارهاى تاریخی، هر
کدام از راسته‌ها، رسته‌ها، سراها و تیمچه‌هاى بازار تهران به صنف و
فعالیت خاصى اختصاص داشت.
در این دوره بخش‌هاى اصلى عبارت بود از: بازار کفاشان، بازار فرش‌فروشان،
بازار عباس‌آباد، بازار امیر، بازار زرگرها، بازار ساعت‌فروشان، بازار
بین‌الحرمین (سلطانى جعفری)، بازار چهار سوق بزرگ، مسجد جامع، بازار چهار
سوق کوچک، بازار چهل تن (که از قدیمى‌ترین بخش‌هاى بازار و مربوط به دوره
فتحعلى‌شاه است)، بازار آهنگران، بازار مسگران و بازار پاچنار.
علاوه بر این در نقاط دور و نزدیک بازار، بازارچه‌هایى ساخته شد که محلات
مختلف شهر را تغذیه مى‌کرد از جمله بازارچه معیر و قوام‌الدوله که به
بازارچه دوقلو مشهور بودند. از بازار کربلایى عباس على کمرگچی، بازارچه
نایب‌السلطنه و ... فقط نامى باقى مانده است.
در خیابان ناصرخسرو، نزدیک مجموعه اصلى بازار نیز بازاچه‌ها و تیمچه‌هایى
وجود داشت که امروزه بقایاى برخى از آنها مانند بازارچه مروى از دوره
فتحعلى‌شاه و تیمچه صدر اعظم باقى است.
رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران معمارى سنتى بازار را دچار آشفتگى بسیار
کرد. به طورى که بخش‌هاى زیادى از بازار نوسازى و یا بازسازى شد و تناسب
موجود میان بخش‌هاى مختلف آن از میان رفت. در حال حاضر بخش‌هاى قدیمى و
جالب توجه بازار عبارتند از سردر بازار، در سمت سبزه‌میدان، بازار امیر،
چهار سوق بزرگ، تیمچه‌هاى حاجب‌الدوله، علاءالدوله، قیصریه و مهدیه و
همچنین بخش‌هایى از بازار که در ارتباط به مسجد امام، مسجد جامع و بناهاى
تاریخى دیگر قرار دارد.
بناى اولیه سبزه‌میدان در سمت شمالى مجموعهٔ بازار مربوط به اوایل دوره
صفویه است امّا در دوره قاجاریه و سال ۱۲۶۸ هـ.ق به دستور امیرکبیر،
حاج‌على خان مقدم مراغه‌اى (حاجب‌الدوله) تغییرات عمده‌اى در وضع
سبزه‌میدان داد. این میدان در دوره‌هاى مختلف یکى از مراکز مهم مذهبی،
اجتماعى و سیاسى تهران بو دو در آن انواع مراسم مذهبى و سیاسى اجرا مى‌شد.
در ضلع جنوبى سبزه‌میدان، سردر زیبایى وجود دارد که به راسته‌هاى مختلف
بازار راه مى‌یابد. این سردر از دهانه‌هاى اطراف که به مغازه‌ها اختصاص
دارد، وسیع‌تر و پرکارتر است.
بخش‌هاى قدیم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنایى آنها از
روزنه‌هاى تعبیه شده در گنبدهاى آجرى آن تأمین مى‌شود. اما بخش‌هاى
صدمه‌دیده یا جدید بازار با مصالح جدید و موقتى پوشش یافته و فاقد معمارى
در خور توجهى است.
چهار سوق بزرگ که در بازارى به همین نام قرار گرفته فضاى هشت ضلعى است که
با گنبد مدور نسبتاً کوتاهى پوشش شده و سطح داخل آن داراى گچ‌کارى است. این
بنا در سال ۱۲۲۲ هـ.ق ساخته شده است.
بازار و سراى امیر از دیگر بخش‌هاى جالب توجه مجموعه است که در حدود
سال‌هاى ۶۸-۱۲۶۷ هـ.ق از اموال میرزا تقى‌خان امیرکبیر، توسط شیخ عبدالحسین
(شیخ‌العراقین) به همراه مسجد و مدرسه‌اى -معروف به شیخ عبدالحسین- ساخته
شده و عواید آن وقف مسجد و مدرسه شده است.
تیمچه حاجب‌الدوله در کنار مسجد امام قرار دارد و از باارزش‌ترین بناهاى
بازار است که در دوره ناصرالدین‌شاه توسط حاج‌على خان حاجب‌الدوله ساخته
شده است. در دوره اخیر در فضاى داخلى این بنا، مجموعه تجارى جدیدى
ساخته‌اند که اصالت و صورت قدیم بنا را دگرگون کرده است. از بناهاى دیگر
بازار، تیمچه مهدیه در ابتداى بازار امیر (کفاشان) است که داراى پوشش عظیم
ضربى و یزدى‌بندى عالى است.
تیمچه مهدیه: فضای میانی تیمچه ارتفاعی معادل دو طبقه و قاعده ای کشکولی
دارد که در میانه، قدری گشادتر شده است. شبکه کار بندی زیبا و مفصلی بدنه و
سقف فضا را به هم پیوسته است. این کاربندی در طاق میانی رسمی بندی است و
در طاق های طرفین، یزدی بندی.
مصالح اصلی طاق آجر است و تویزه های کاربندی با کاشی مشخص شده است. درون
آلت های کاربندی، نقوش معقلی ساده ای دیده می شود. شبکه کاربندی در میانه
طاق به شمسه هجده پر و روزن مدور بزرگی ختم می گردد. در اطراف طاق نیز، در
محل اتصال آن به بدنه، روزنهای جانبی بزرگی با قوس جناغی تعبیه شده است.
دور همه قوس های نمای داخلی تیمچه را با کاشی لاجوردی مشخص و پر رنگ کرده
اند. در لچکی قوس های طبقه بالا و معدود قوس های دست نخورده طبقه پایین،
نقش های کاشی ساده ای دیده می شود.
طرح آن هندسه ای ساده و استوار دارد. تقسیمات جبهه های شمالی و جنوبی سه
گانه است: یک دهانه بزرگ در وسط، دو دهانه کوچک در طرفین. جبهه های شرقی و
غربی نیز سه قسمت دارد اما در آنها دهانه های طرفین بسیار کوچک تر است و در
مقابل دهانه میانی نمود مستقل ندارد.
همه قوس های طبقه بالا جناغی است. تیمچه به واسطه راهروهایی ساده به ارتفاع
یک طبقه از شمال به بازار پارچه فروش ها و از غرب به بازار کفاش ها مرتبط
می شود. و از سمت جنوب نیز راهی به بازار امین الملک دارد.
