چکیده:
حمام های عمومی در زمرة ابنیۀ عا مالمنفعه ای هستند که با ظهور دین اسلام،که مقدمۀ بسیاری
از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متأسفانه از آغاز دوران اسلامی تا
قرن هشتم هجری قمری، نمونه ای پابرجا از حمام های عمومی در ایران باقی نمانده است، اما از دورة
صفوی و به ویژه دورة قاجار حمام های عمومی بسیاری در سراسر ایران هنوز پابرجاست . یکی از
شهرهایی که تعداد زیادی حمام عمومی قدیمی در آن وجود دارد، قزوین است. از حمام های پیش
از دورة صفوی در این شهر نمونۀ پابرجایی نمیشناسیم و در متون کهن پیش از این دوران نیز به جز
نام حمام قمک و حمام مسلم به نام دیگری برنمیخوریم، اما منابع دورة صفوی به احداث حمام های
متعدد در شهر در این دوره اشاره کرده و جهانگردان خارجی هم، که در این عصر از قزوین دیدن
کرده اند، به تعدد و زیبایی گرمابه های عمومی این شهر اشاره کرده اند . امروزه از دورة صفوی
حمام های بلور و قجر برجاست که هردو مرمت و بازسازی شده و به موزه تغییر کاربری یافته اند . در
دورة قاجار نیز تعداد زیادی گرمابه در قزوین احداث شد. ادیب الممالک، دولتمرد دورة قاجار، از 50
باب حمام عمومی در شهر قزوین در زمان خود یاد کرده که 15 باب از آنها در زمر ة حمام های
مشهور بوده اند. یکی از حمام های مشهوری که وی از آن نام میبرد حمام حاج میرحسن است . این
حمام، که قدیمی ترین حمام به جا مانده از دورة قاجار است، در سال های اخیر مرمت و بازسازی شده
و در حال حاضر به موزه و فرهنگسرا تغییرکاربری یافته است.
مقدمه
حمامهای عمومی در زمرة ابنیۀ عامالمنفعهای هستند که پس از گسترش دین اسلام، که مقدمۀ بسیاری از
فرائضش طهارت و تغسیل است، در سراسر قلمرو امپراتوری اسلامی رواج یافتند . تأکید اسلام بر نظافت و
« ان الاسلام نظیف فتنظفوا فانه لا یدخل الجنه الا نظیف » : پاکیزگی تا آنجاست که پیامبر اکرم(ص) میفرمود
همانا اسلام پاکیزه است. پس شما نیز پاکیزه باشید؛ زیرا جز فرد پاکیزه وارد بهشت نخواهد شد (نهج الفصاحه،
.(125 ،1364
ستفتح علیکم ارض العجم و ستجدون فیها بیوتا » با اینکه پیامبر (ص) مسلمانان را بشارت داده بود که
به زودی سرزمین عجم بر شما گشوده خواهد شد و شمایان در آن خانه هایی به نام حمام « یقال له الحمامات
خواهید یافت (الحلبی الشافعی، بی تا، 377 ) و نیز هیچ سخنی در مخالفت با حمام نفرموده بود، در آغاز دورا ن
اسلامی ساخت حمامهای عمومی با مخالفتهایی از جانب برخی مسلمانان متعصب مواجه شد. آنان حمام را
تجملی بیهوده میدانستند که پیامبر و صحابه از آن چشم پوشیدند و میگفتند حمام مکانی است که در آن
عورت انسان آشکار میشود، صدا در آن می پیچد و صدای قرآن شنیده نمی ش ود (همانجا ). به رغم این
مخالفتها، حمامهای عمومی از جانب عامۀ مسلمانان، که توان و امکان کافی برای ساخت حمام در منزل
شخصی خود نداشتند، با اقبال مواجه شد و به سرعت جایگاهی مهم در کنار سایر ابنیۀ اسلامی همچون
.(334 ، 107 ؛ عبدالستار، 1376 ، مساجد، مقابر و مدارس کسب کرد (پاپادوپلو، 1368
حمام های عمومی، که شرایط تطهیر برای ادای فرائض دینی اسلام را فراهم می آورد، علاوه بر اجر معنوی،
عواید مادی سرشاری نیز داشته است. بلاذری در قرن سوم هجری قمری، درآمد یکی از 90 حمام عمومی
موجود در بصرة آن زمان را روزانه هزار درهم ذکر کرده است. نکتۀ جالب توجه دیگر نام بردن این مؤلف از
211 ). این بناها در طول دوران اسلامی نه فقط محلی برای ، زنانی است که حمام دار بوده اند (بلاذری، 1346
استحمام و تطهیر، بلکه مکانی برای استمرار روابط اقتصادی و اجتماعی بودند. حمام های عمومی نقش رسانه
65 ). از سوی دیگر، فضای نه چندان ، را نیز ایفا میکردند و یکی از کانون های پخش اخبار بودند (دروویل، 1364
-277 ، روشن و پیچدرپیچ حمام محیط مناسبی را برای انجام انواع سحر و جادو مهیا میکرد (شهری، 1357 ، ج 1
283 ). همچنین تأثیر حمام در بهبود برخی بیماری ها ازجمله دردهای رماتیسمی و مفصلی و انجام برخی از
روش های معالجۀ طب سنتی، همچون فصد و حجامت و گرتراشی در آن، از منظر پزشکی جایگاهی ویژه به
259 ). از این رو، عالمان و طبیبان برجستهای در طول دوران -257 ، حمامها میبخشید (شهری، 1357 ، ج 1
اسلامی ایران فصلی از تألیفات خود را به حمام اختصاص داده و آن را از منظر پزشکی و درمانی بررسی
240 )، زکریای رازی در رساله -237 ، کرده اند؛ برای مثال ابنسینا در کتاب قانون در طب (ابن سینا، 1357
، 151 )، ابن بطلان بغدادی در کتاب حفظالصحه (ابن بطلان، 1366 ، فی الحمام و منافعه و مضاره (محقق، 1349
145 ) و -155 ، 163 )، محمدکاظم گیلانی ملکالاطبا در کتاب حفظالصحۀ ناصری (ملک الاطبا، 1388 -153
69 ) مطالبی دربارة حمام به رشتۀ تحریر -68 ، محمدکریمخان کرمانی در رسالۀ دلاکیه (برقعی، 1388
