دانلود پاورپوینت بررسی مسجد جامع کبود ایروان - یادگار معماری ایران در ارمنستان
بخشی از مطلب
این مسجد توسط «حسینعلی خان ایروانی»، والی ایروان حدود سال ۱۱۷۹ هجری
قمری، مطابق با سال‌های ۶۵-۱۷۶۴ بنا شده و بزرگترین مسجد شهر محسوب می‌شده
است. علت نامگذاری آن را برخی شباهت ساختمان و ظاهر بنا به مسجد «کبود
تبریز» و برخی دیگر کاشی‌های مینایی آبی رنگ آن می‌دانند.
مسجد کبود تنها یادگار معماری باقی مانده از سده دوازدهم هجری قمری ایران
در ارمنستان می باشد و مجموعه‌ای زیبا و آکنده از هنر آن دوران شمار می‌رود
که در مهمترین خیابان شهر ایروان «ماشتوتس» قرار گرفته است که همچنان و به
مرور بر اهمیت و ارزش مادی و معنوی آن افزوده میشود.
در موزه «ماتناداران» که از مراکز مهم علمی ـ تحقیقاتی ارمنستان بوده و
حاوی مخزن کتب دست‌نویس است، صفحاتی چند در مورد مسجد کبود وجود دارد که
مبین قدمت و اهمیت آن است. همچنین کتب تاریخی مصور ایروان حاوی تصاویر
متعددی از مسجد مذکور و سایر مساجد این شهرهستند که بیانگر همزیستی
مسالمت‌آمیز ارامنه و مسلمانان و جاری بودن شور و نشاط فرهنگی و دینی در
بین آنها است. بر اساس مدارک موجود در موزه‌ها و اسناد ملی ارمنستان، طی
قرون متمادی در شهر ایروان حدود هفت و یا هشت مسجد و تعداد دیگری نیز
بناهای اسلامی و مذهبی توسط مسلمانان احداث شده است که اکثر آنها به دلیل
شرایط ناشی از تغییر و تحولات سیاسی و نظام‌های حاکم مورد بی‌توجهی و یا
تخریب کامل قرار گرفته‌اند.
«جرج بورنوتیان»، مورخ ارمنی، دوران والی‌گری حسینعلی خان را بین سال‌های
۱۷۶۲-۱۷۸۳ ذکر کرده است. بر اساس نوشته «ولادیمیر اربیتونیان» از مورخان
روسی ساخت این مسجد در سال ۱۷۶۰ آغاز و در دوره حسینعلی خان بین سال‌های
۱۷۶۴ تا ۱۷۶۸ تکمیل شده است. مسجد کبود درمجاورت میدان اصلی بازار،
حمام‌های عمومی و کاروانسرای گرجی‌ها قرار داشته و در مجموع مرکز اصلی شهر
تلقی شده است(کتیبه‌های موجود درمسجد جامع نیز این ادعا را تایید می‌کند).
وجود سه محراب در مسجد نشان از حضور پیروان مذاهب مختلف
در مسجد سه محراب وجود دارد که بیانگر حضور پیروان مذاهب مختلف در شهر و
نیایش مسالمت آمیز آنها بر اساس آئین خود دارد.کتیبه‌های سنگی مسجد از
اصفهان آورده شده و به زیبایی بر روی آنان خطاطی شده است. شیوه معماری مسجد
صفوی – قاجاری است.
در کتاب «گلشن مراد» تألیف ابوالحسن غفاری کاشانی، که به نوعی به اوضاع و
احوال روزگار کریم خان زند پرداخته است، به نسب قاجاریه اشاراتی داشته
می‌نویسد: که این طایفه در اوایل دولت صفویه در گنجه و ایروان
می‌زیسته‌اند. در همین کتاب در خصوص وقایع سال ۱۱۷۵ هجری قمری از حسینعلی
خان به عنوان بیگلر بیگی( امیر امیران) شهر ایروان نامبرده شده است که همان
بانی مسجد جامع است که آن‌را با هزینه شش هزار تومان تأسیس کرده است.
عکس‌ها و تصاویر گرد آوری شده از موزه تــاریخ شهــر ایروان و اداره آرشیو
ارمنستان نشان می‌دهد که مسجد جامع ایروان تا سال ۱۳۳۰ هجری قمری همچنان
فعال بوده و در آن طلاب به فراگیری علوم دینی و مسلمانان بـه انجام امور
مذهبی مشغول بوده‌اند.
این مسجد در فاصله سال‌های ۱۹۰۷ تا ۱۹۱۰ میلادی برابر با ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۸ هجری
قمری بازسازی شده و برخی بخش‌های آن تعمیر شده است لیکن با حاکم شدن نظام
کمونیستی و رویکرد دین ستیزانه آن، مسجد مذکور نیز مورد بی مهری واقع شده و
در نتیجه برخی از بخش‌های آن به مرور زمان تخریب شده‌اند. این عامل در
کنار سیاست‌های جدید دولت‌های کمونیستی شوروی در خصوص اجرای طرح‌های عمرانی
و شهری همچون طرح جامع شهر ایروان و احداث خیابان‌های جدید مخصوصاً در
کنار ضلع شمال غربی مسجد ( که در حال حاضر ورودی اصلی آن است) موجب تخریب
کامل قسمتی از مسجد شده است به طوری که تنها راه ورودی از بین رفته و تبدیل
به دهلیز تنگ و باریکی شده قابل ذکر است، طی سال‌های ۴۰-۱۹۲۱ میلادی و در
اوج مبارزات ضد مذهبی حکومت شوروی سابق، بسیاری از کلیساها، مساجد و بناهای
مذهبی و تاریخی تخریب شدند و به جای آنان بناهایی از قبیل تئاتر، سینما
و... ساخته شد لیکن خوشبختانه مسجد کبود ایروان با تدابیر مقامات هنردوست و
دوراندیش از گزند تخریب‌های بی‌رویه مصون ماند و آنها توانستند با تبدیل
حجره‌های همجوار مسجد به موزه آنان را از گزند آسیب در امان نگه دارند و
بدین نحو که طی سال ۱۹۳۰ میلادی همزمان با صدور حکم تخریب مسجد با تلاش
فراوان روشنفکران، شعرا و نویسندگان شهیر ارمنی مانند: «یقیشه چارِنتس»،
«گقام ساریان» و دیگران جهت جلوگیری از اجرای حکم پیشنهاد ایجاد «موزه
تاریخ ایروان» در محل مسجد را ارائه کردند که خوشبختانه مورد قبول واقع شد و
بدین ترتیب از تخریب و نابودی مسجد جلوگیری به عمل آمد.
با تبدیل مسجد به موزه تاریخ ایروان، بخش‌هایی در شبستان‌های متعدد مسجد
دایر شد و نمونه‌هایی نفیس از اموال مسجد، مسکوکات، قالی‌های گوناگون، آثار
هنری ایران، نسخه‌های خطی مزین به تذهیب و مینیاتور به معرض نمایش گذاشته
شد و طی سال‌ها کارکنان و خدمتگزاران موزه در پاسداری آثار تاریخی و
نگهبانی از این مفاخر کوشیدند.
مشخصات ساختمان مسجد کبود ایروان
مسجد کبود ایروان از نمونه‌های با ارزش مساجد چهار ایوانی است به ابعاد
۵/۶۶ در ۹۷ متر و طبق کتیبه‌های موجود مسجد جامع بوده و در عین حال به
عنوان مدرسه نیز از آن استفاده می‌شده است. مسجد دارای ۲۸ حجره است که در
هر طرف حیاط مسجد ۱۴ حجره واقع شده است.
شبستان و صحن اصلی مسجد با ابعاد ۵۴ در ۱۸ متر با گنبد بزرگ و متناسب آن که
دارای کاشی‌ای بسیار زیبا به رنگ فیروزه ای است که در محور طولی و در ضلع
جنوبی محوطه قرار گرفته و حاوی پنجره ای مشبک و شیشه‌های رنگین است. در
ورودی مجلل شامل سر در زیبا است که با کاشی کاری های معرق ونقوش اسلیمی
تزیین گردیده است. در دو طرف گنبد خانه (شبستان اصلی) شبستان‌های شرقی و
غربی قرار گرفته اند که آنها نیز دارای محراب‌های مرمرین می باشند.
هر سه محراب در اصفهان ساخته شده و سپس به ایروان منتقل شده و در مسجد کبود نصب شده‌اند که حاوی آیاتی از قرآن مجید است.
بررسی دقیق عکسهای به یادگار مانده از ۱۲۹۴ هجری قمری حاکی است که هر دو
جبهۀ ایوان دارای کتیبه بوده است. کتیبۀ ایوان جنوبی، که امکان قرائت آن از
روی عکس وجود دارد، شامل تمام سوره «الدهر» است که دور تا دور بخش مرکزی
نما را پوشش می‌دهد اگرچه انتهای آن قابل خواندن نیست اما در پایان کتیبه
نام «حسینعلی خان قاجار» و سنۀ ۱۱۷۹ قابل رؤیت است. کتیبه به خط ثلث نوشته
شده و از کاشی هفت‌رنگ است. پیچی کاشیکاری شده برخاسته از گلدان ظریف دور
دهانه ورودی ایوان به شبستان زیر گنبد را فراگرفته است.
پیشانی ایوان در زیر بخش افقی کتیبه ترکیبی از قوس‌های کلیل همراه با
کادربندی است. دو جرز دو طرف ایوان را دو طاق‌نمای کم عمق آجری زینت بخشیده
است.
کتیبۀ ایوان شمالی در سراسر لبه فوقانی و پیشانی قرار گرفته که آن هم از
کاشی هفت‌رنگ و خط ثلث بوده اما امکان خواندن خطوط آن نیست. کتیبه مذکور
هنگام زلزله از بین رفته است.
گنبد عظیم مسجد، گنبدی آجری با رنگ کبود آسمانی است که عظمتی خیره‌کننده و
سرشار از شادابی به مسجد داده است و القا کننده احاطه آسمان آبی بر زمین
خاکی است. در قسمت انتهایی گنبد دوازده پنجره کوچک تعبیه شده که در نور
گیری بنا و تلطیف هوا نقش مؤثر دارد. وجود دوازده پنجره نیز یادآور تأثیر
امامان شیعه در زندگی مردم این ناحیه است.
در شمالی ترین نقطه این محور طولی شمالی – جنوبی حسینیه وجود داشته است که
چندین دهه قبل در اثر زلزله فرو ریخته و اکنون از عکسهای قدیمی می‌توان
به نوع بنا و چگونگی کاشی کاری‌های آن پی برد. حسینیه مسجد کبود ایروان در
سال ۱۹۹۰ به طور کامل تعمیر گردیده و بخشی از دیوار قدیمی باقی مانده از
زلزله نیز در آن بنا ترمیم شده که نشان از قدمت بنا می‌دهد. ابعاد آن
نمازخانه ۹ در ۶۶ متر است.
این مجتمع دارای چند در ورودی بوده که اکنون سه در آن باقی مانده است. در
اصلی در ضلع جنوب شرقی مسجد قرار دارد که پس از عبور از یک راهرو نسبتاً
طولانی با سقف طاق ضربی وارد محوطه مسجد میشود. این در که هم اکنون نیز
مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار مجلل بوده است و اکنون نیز به زیبایی
تعمیر شده است. این در مستقیماً به میدان و بازار قدیمی شهر باز می‌شده
است. مناره سر به فلک کشیده مسجد با آجرهای لعابی و پایه سنگی در همین
قسمت قرار دارد.
ساختار گنبد
گنبد مسجد جامع ایروان آجری و دوپوسته است. آهیانه (پوستۀ زیرین) و گنبد
(پوستۀ رویی) با فاصله‌ای برابر ۳۲۵سانتیمتر از یکدیگر قرار دارند. گنبد به
شیوۀ سروی و متناسب با شرایط اقلیمی سرد و برفی ایروان، به صورت تیز و تند
ساخته شده است. هیچ‌گونه ارتباط سازه‌های بین دو پوسته وجود ندارد و
پوسته‌ها به صورت مستقل عمل می‌کنند و مانند سایر گنبدهای مشابه دو پوش از
طریق تیغه‌های آجری شعاعی (خشخاشی‌ها) به یکدیگر تکیه ندارند و فاقد کش‌های
چوبی‌اند. تنها ارتباط شبه سازهای بین دو پوسته در محل نوک‌ها وجود دارد
که عبارت است از ستونی چوبی که به نظر نمی‌رسد نقش سازهای داشته باشد و
احتمالاً با طوق روی گنبد مرتبط است.
«آمود» یا روکش پوشش بیرونی را کاشی‌های نرۀ ریشه دار (به قطر بیست
سانتیمتر) می‌پوشاند که نقش سازهای به آن می‌دهد و کمک پوشش رویین محسوب
میشود که ضخامت آن یک آجر است (۲۵سانتیمتر).
ساقۀ گنبد، که دوازده نورگیر در آن تعبیه شده، استوانهای است به ضخامت
هشتاد سانتیمتر با ترکیب سنگ و آجر. سنگ پاکتراش ضخیمی، که همزمان با آجر
چیده شده، نمای ساقه را میسازد.
در رنگبندی گنبد تلاش شده تا از رنگ طلایی در کنــار رنگ آبــی آسمانـی
(کبود) استفاده شود. تأکید در ترکیب این دو رنگ، که به فضا شادابی و نشاط
میبخشد، چه در نمای پیشطاق و چه در گنبد (کاشیهــای هفت رنگ و ترنجهای
یاعلی) دیده میشود. این ترکیب در بازسازی سال ۱۳۹۰ و تجدید پوشش کاشیکاری
گنبــد نیــز محفوظ مانــده است.
گنبدهای شبستان‌های شرقی و غربی گنبدخانه
سازۀ گنبدهــای شبستان‌هــای شرقی و غربی به شکل گنبدهای دو پوش پیوسته
ساخته شده و ساقۀ گنبدها از سنگ پاکتراش و به ارتفاع ۶۵ سانتیمتر از سطح
بام است. این ارتفاع با توجه به شیب بندی بام برای دفع آب باران تفاوت دارد
و در جوار بدنۀ گنبدخانه به حداقل می‌رسد و نظر به فاصلۀ بسیار محدود گنبد
بزرگ با گنبدهای شرقی و غربی بام در این بخش به صورت آب رو در میآید. ساقۀ
سنگی در واقع پوسته ای سنگی است که ساقۀ کوتاه آجری گنبدها را محافظت
می‌کند. شکل تمام شدۀ گنبد (با نظر به گنبد نسبتاً سالم شرقی) شروعی تند
(شیبی نزدیک به ۳۰ درصد) و رأس افتاده دارد. به بیان دیگر، برفگیر است و بر
خلاف گنبد اصلی خوابیده بوده و فرسایش آنان را موجب شده است.
درهای دیگری نیز در دو طرف محور عرضی در ضلع‌های شرقی و غربی محوطه وجود
داشته که در حال حاضر مسدود شده اند و اکنون بیشترین تردد از در جدیدی که
در تقاطع خیابان «ماشتوتس» و گوشه ضلع شمال شرقی غربی مسجد ایجاد شده،
انجام میشود. حیاط مسجد سنگفرش است که در وسط آن حوض سنگی مستطیل شکلی
وجود دارد و با درخت‌های کهنسال احاطه شده است. در چهار سوی صحن و حیاط
چهار باغچه احداث شده است. فضای بیرونی بخش جنوبی و غرب مسجد نیز به
زیبایی درختکاری شده و فضای سبز مناسبی را برای همسایه‌های مسجد فراهم
آورده است.
فضای داخلی مسجد کبود با دورچین حجره‌های متعدد نشان از اهمیت علم و دانش
در اسلام و همخوانی نیایش و دانش دارد. صحن مسجد که تناسب بسیار زیبایی با
شبستان‌ها دارد با انبوهی از درختان کهنسال و فضای سبزش اولین چیزیست که
نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می کند و حوض بزرگ مرکزی این زیبایی را دو
چندان می‌کند.
حجره‌ها نیز با توجه به اسم با مسمای مسجد-مدرسه هم اکنون محل آموزش
زبان‌های مختلف و خدمات رفاهی-اجتماعی به عموم است این حجره‌ها بصورت
زنجیره ی در دو طرف شرقی و غربی مسجد با ارتفاع نیم متر بالاتر از صحن
قرار دارند که ایوان‌ها این حس را به ذهن متبادر می‌کنند که محلی برای
نشیمن مراجعین و نمازگزاران بوده است تا خستگی کار روزانه را از تن بدر
کنند.
تنها مناره موجود مسجد در شرق بنا قرار دارد که ارتفاع آن بیست وچهار متر
است. انحراف هفت درجه‌ای بنا ذهن هر بیننده را به خطر فروپاشی آن جلب
می‌کند اما این مناره بسیار مستحکم بوده و درجه انحراف آن بر اساس آخرین
بررسی از سوی معماران و مهندسین در سال ۲۰۱۱ تغییر نکرده است.
بنیاد مستضعفان ایران هزینه‌های تامین و نگهداری مسجد کبود را بر عهده دارد
همچنین، تعمیرات مسجد جامع ایروان و مطالعه در خصوص این بنا، که کار عمدۀ
آن تا کنون به پایان یافته، سرآغاز همکاری و تشریک مساعی بی نظیر بین
مسئولان ایرانی و ارمنی بوده که بنیاد مستضعفان نقش مهم و اساسی را در این
زمینه، به علت تقبل و تامین هزینه‌های مترتب آن برعهده داشته و این مهم از
تاریخ ۲۵مرداد ۱۳۷۵ تا ۳۰ مرداد ۱۳۹۰ در دو مرحله در ایروان جامۀ عمل
پوشیده است.
فعالیت‌های فرهنگی در مسجد جامع ایروان
مسجد کبود ایروان شامل مجموعه‌ای از برنامه‌های دینی، فرهنگی و آموزشی است.
از جمله فعالیت‌های فرهنگی انجام شده در مسجد می‌توان از برگزاری مراسم
مختلف مذهبی، تأسیس کتابخانه، کلاس‌های زبان فارسی و نمایشگاه دائمی عکس و
مرکز اطلاع‌رسانی مسجد جامع ایروان نام برد.
