فهرست مطالب
عنوان صفحه
پیش گفتار 1
مقدمه 4
خورشید 7
باد 9
آب ، رطوبت و گیاه 11
موقعیت جغرافیایی 14
تقسیم بندی اقلیمی ایران 15
شرایط اقلیمی 16
خصوصیات آب و هوایی 17
بافت شهری 18
خصوصیات کلی بافت شهری و روستایی 19
نوع مصالح 19
تطبیق مسکن با اقلیم 21
کرانه شمالی خلیح فارس و دریای عمان 21
خصوصیات آب و هوایی 22
بافت شهری 22
فرم بنا 23
نوع مصالح 24
نواحی کوهستانی و مرتفع فلات 25
کلیات شرایط اقلیمی در این مناطق 26
بافت شهری و روستایی 27
خصوصیات کلی بافت شهری و روستایی 27
نوع مصالح 28
دشتهای فلات 29
خصوصیات کلی شرایط اقلیمی دشتهای فلات 30
خصوصیات کلی بافت شهر 31
فرم بنا 31
نوع مصالح 32
اقلیم و معماری 33
تابش آفتاب 33
اثر تابش آفتاب بر ساختمان و محیط اطراف آن 35
تاثیر تابش و انتقال آب به فضاهای داخل ساختمان 37
تاثیر پشت بام در دمای ساختمان 38
پوششهای شیب دار آزبست و دو جداره 40
ارتفاع فضاها 40
اثر ابعاد پنجره در دمای مکان 41
اثر تابش خورشید 42
اثر سایه بانهای متحرک 43
اثر رطوبت در ساختمان 44
اثرات آب باران در ساختمان 45
اثر باد بر ساختمان 47
تقلیل دادن شدت باد 48
اقلیم شناسی ایران 50
اقلیم معتدل و مرطوب 51
معماری بومی اقلیم معتدل مرطوب 52
اقلیم سرد 53
معماری بومی اقلیم سرد 54
اقلیم گرم و مرطوب 55
معماری بومی اقلیم گرم و مرطوب 56
اقلیم گرم و خشک 58
معماری بومی اقلیم گرم و خشک 59
اقلیم و معماری بومی 62
تلفیق معماری امروزی با معماری بومی هر اقلیم 63
اقلیم نیم بیابانی و معتدل 65
معماری بومی اقلیم نیم بیابانی معتدل 66
اقلیم و معماری 67
بناهای مسکونی با صحن حیاط 69
منابع 71
بررسی اقلیم و معماری ایران
پیش‌گفتار
هنرمندان ما به ویژه معماران معتقد بودند که تقلید خوب به ابتکار بد ترجیح
دارد و بدون هیچ تعصبی همیشه از پیشرفته‌ترین تکنیک‌های جهان از هر کجا و
از هر کس که بود بهره می‌گرفتند. اما چنین نبود که هر پدیده‌ای را به همان
گونه که هست بی هیچ کم وکاست بپذیرند و آنچه را که برای کشورمان مناسب
می‌دانستند به گفته خودشان استرلیزه می‌کردند. چیزهای زائد را می‌کاستند و
آنچه را که کم داشت به آن می‌افزودند و آن را چنان پرداخته و پیراسته
می‌کردند که گویی همیشه ایرانی بوده است. منجمله هنگامی که یک دسته از
آریایی‌ها از شمال غرب ایران به سوی جنوب روانه شدند و چند گاهی در قفقاز و
سپس در آذربایجان و کرمانشاه نشیمن داشتند و در پایان خود را به خوزستان و
فارس رساندند و نام خود را به این استان دادند، با خود معماری مرسوم شمال
را به جنوب آوردند و در خوزستان ساختمانهایی را بنیاد کردند که در شمال
پرداخته شده بود. پیداست چنین ساختمانهای سردسیری هرگز به کار گرمسیر
نمی‌آمد. آپادانا در در شوش که بنیادش بر پایه‌های باربر سنگی بود با
اسپری‌های (دیوارهای جدا کننده) خشتی به بسترهای دست کم 5 متر پوشاندند و
به این ترتیب از نفوذ گرمای سوزنده به درون ساختمان پیشگیری کردند. این کار
را پنام‌سازی می‌گفتند. پنام که درست در برابر عایق است چه عایق حرارتی و
چه صوتی و چه رطوبتی، همیشه در کنار معماری ایران یکی از کاراترین تدبیرها
بوده است. مثلاً در خانه‌های کاشان، یزد، جهرم و دیگر شهرستانها و
روستاهایی که در تابستان به شدت گرم و در زمستان سرد بود، به یاری این
پنامها، زیستگاهی بسیار مناسب فراهم می‌آورند. مثلاً در یک خانه یزدی میان
در و پنجره‌ها را تیغه‌ای به عرض 13/0 عمق 6/0 و ارتفاع نزدیک به 5 متر
می‌گذاشتند. این تیغه‌ها را که آفتابشکن می‌نامیدند نمی‌گذاشت که آفتاب یک
ساعت صبح تابستان به درون اتاق راه یابد و پوشش را به دو پوسته می‌کردند و
در دهانه‌های کوچک با طاقهای دو پوسته میان تهی و در دهانه‌های بزرگ نیز
همچنین کاری می‌کردند که گرمای تابستان و سرمای زمستان هرگز نمی‌توانست از
بام به درون اتاق راه یابد و بدین گونه زیستگاهی فراهم می‌کردند که در
تابستان، زمستان، پائیز و بهار هوایی خوش داشته باشد. بدین ترتیب بدون
اینکه زحمت تغییر چهره بعضی از ساختمانها را در اقلیمهای گوناگون ملحوظ
دارند، رعایت اقلیم را به نحوه بسیار آسوده می‌کردند.
در شهرسازی ایران به دو چیز اهمیت فوق‌العاده می‌دادند. یکی «رون» دیگری
«پنان». رون یا جهت در ایران سه گونه است، به این ترتیب که یک شش ضلعی دو
به دو را که رو به روی هم قرار داشته باشند به هم متصل می کردند و سه رون
به وجود می‌آمد. نخست «رون راسته» که از شمال شرقی به جنوب غربی کشیده
می‌شد و دیگری «رون اصفهان» که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده می‌شد و
دیگری «رون کرمانی» که تقریباً شرقی و غربی بود. شهرهای دیگر مانند کاشان،
شهر ری، یزد و تبریز و چند شهر دیگر رون راسته داشته و اصفهان و چند شهر
فارس رون اصفهانی و کرمان و همدان و چند شهر آذربایجان غربی رون کرمانی
داشتند. بدین ترتیب ساختمانها خود به خود طوری قرار می‌گرفتند که تابستان و
زمستان خوشی داشت.
مقدمه
در کشور پهناور ایران با مناطق اقلیمی متفاوت و شرایط متغیر آب و هوایی در
فصول مختلف سال، معماری سنتی ایران راه حلها و شیوه‌های منطقی و مناسب جهت
فراهم نمودن شرایط آسایش انسان ابداع و ارائه نموده است. در مملکتی که در
قسمت اعظم فلات مرکزی آن در بیش از نیمی از سال قطره‌های باران نمی‌بارد و
تهیه و حفظ آب شیرین از معضلات همیشگی مردم این نواحی بوده و در سواحل
دریای خزر با حدد دو متر بارندگی سالیانه و رطوبت بالای 80% در اکثر اوقات
سال که فعالیت و تحرک را از انسان سلب میکند و همچنین در سواحل جنوبی کشور
که «شمس‌الدین مقدسی» (جغرافیدان و سیاح معروف عرب و مؤلف کتاب «احسن
التقاسیم فی معرفه الاقالیم») در قرن چهارم هجری، آنجا را از لحاظ شدت
گرما، دروازه جهنم نامیده و بالأخره در نواحی کوهستانی که برف و سرمای شدید
محل زندگی در زمستانهای طولانی این منطقه است، مشاهده می‌کنیم که معماری
سنتی این مرز و بوم به لحاظ تجربه چند هزار ساله، اصول و روشهایی ابداع
نموده که بدون استفاده از وسایل مکانیکی، شرایط زیست محیطی ساختمانها را در
مناطق مختلف آب و هوایی به شرایط آسایش انسان تا حد ممکن نزدیک کرده‌اند.
تا همین 3 الی چهار سال قبل بود که بنایان و معماران در مناطق مختلف اقلیمی
ایران، جهت اصل ساختمان را رو به جنوب و یا باد مناسب می‌ساختند. اهالی
پایتخت مانند بسیاری از شهرنشینان و روستائیان در این کشور، در شبهای فصل
تابستان به لحاظ از استفاده از برودت نسبی آسمان شب، بستر بر روی بام پهن
می‌کردند و در آنجا می‌خوابیدند. در طی بعد از ظهرهای گرم این فصل، در
زیرزمین استراحت می‌نمودند. بر روی ایوانهای رو به جنوب حصیری می‌انداختند
تا آفتاب گرم تابستان به درون خانه نفوذ پیدا نکند و عصرها حیاط را آب‌پاشی
می‌کردند تا رطوبت و برودت حیاط و فضاهای اطراف آن افزایش یابد.
ولی امروزه طرح‌های ما به گونه‌ای است که ساختمانها در طی تابستان بسیار
گرم و حتی گرمتر از محیط اطراف خود می‌باشد و در زمستان نیز بسیار سرد و
از لحاظ آسایش ناراحت‌کننده است و به کمک تکنولوژی مدرن و تحمل هزینه بسیار
و ایجاد آلودگی و اصوات مزاحم، سعی می‌کنیم شرایط محیطی را به شرایط آسایش
نزدیک کنیم. در حالیکه اگر هر کدام از این دستگاه‌ها از کار بیفتد، زندگی
در چنین وضعی بسیار مشکل می‌شود. کشور ما اگرچه دارای منابع غنی زیرزمینی
است و انرژی فسیلی و بالاخص نفت در ایران به صورت گسترده مورد استفاده قرار
می‌گیرد ولی این منابع پایان‌‌پذیر هستند. البته بازگشت به شیوه‌های
ساختمانهای گذشته میسر نیست و مسلماً نحوه زندگی گذشتگان جوابگوی شرایط
زندگی امروز ما نخواهد بود. همانطور که در سایر کشورها مطالعات وسیعی در
مورد روشهای طراحی و اقلیمی صورت می‌گیرد، در کشور ما نیز با توجه به
پیشینه طولانی و گسترده تحقیق و تفحص در این زمینه لازم و ضروری به نظر
می‌رسد. بدین ترتیب سعی کردم به مطالعه بر روی اقلیم و معماری ایران
بپردازم:
یک امر کل که تقریباً در رابطه با کلیه ساختار‌های سنتی ایران صدق میکند
همگونی آنها و محیط مسکونی با عوامل اقلیمی است. این مطلب را در سواحل
دریای خزر، کرانه خلیج فارس و دریای عمان دامنه قلل مرتفع و حاشیه کویر
مرکزی می‌توان به وضح مشاهده نمود. بافت شهری، فرم بنا و نوع مصالح در هر
یک از این مناطق در تطبیق کامل با شرایط اقلیمی می‌باشد.
عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تحت تأثیر می‌گذارد و شامل زاویه تابش
خورشید، عرض جغرافیایی یعنی دوری یا نزدیکی از خط استوا، شدت جریان و جهت
بادهای فصلی، وجود آب، رطوبت و گیاه در منطقه و بالأخره ارتفاع از سطح دریا
و ناهمواریهای سطح زمین است.
عوامل اقلیمی به ترتیب :
خورشید
کره زمین محور دوران ثابتی است که نسبت به خط عمود بر صفحه گردش زمین به
دور خورشید 5/23 انحراف دارد، از آنجایی که این انحراف محور، نقاط مختلفی
از کره زمین را در فصول مختلف مقابل خورشید قرار می‌دهد لذا حرارت و آب و
هوای کره زمین در هر منطقه بنابر زاویه تابش خورشید نسبت به زمین فرق
میکند و این مطلب باعث ایجاد فصول مختلف درهر ناحیه از کره می‌شود.
در اول فروردین و اول مهر ماه نقاط جنوبی و شمالی محور نسبت به خورشید به
صورت موازی قرار می‌گیرند و شب و روز در هر دو نیمکره مساوی هستند. یعنی 12
ساعت روز و 12 ساعت شب می‌باشد. در این حالت هر دو نیمکره نسبت به خورشید
در حالت اعتدال قرار دارند که یکی در اعتدال بهاری و دیگری در اعتدال
پائیزی است. در اول تیرماه نقطه شمالی محور یعنی قطب شمال رو به خورشید و
نیمکره شمالی در فصل تابستان و نیمکره جنوبی در فصل زمستان می‌باشد که اولی
انقلاب تابستانی و دومی را انقلاب زمستانی گویند.
اختلاف درجه حرارت و فشار هوا، به علاوه دوران کرده زمین باعث جابجایی هوا و
در نتیجه باد می‌شود. به دلیل اینکه باد با خود ابرهای باران‌زا و باران
که لازمه حیات است را به ارمغان می‌آورد، بدون وجود باد، زندگی در کره زمین
برای بشر غیر ممکن است.
در ایران ابرهای باران‌زا از طرف دریای میدترانه و اقیانوس هند می‌آیند.
جریان باد دیگری هم از سمت شمال می‌وزد که با خود سرمای زیاد به همراه
می‌آورد. در جنوب ایران بادهای صحرایی عربستان می‌وزد که مانع تجمع ابرهای
باران‌خیز در این منطقه می‌شود.
بادهای محلی نیز در هر ناحیه وجود دارد که از جهات مختلف می‌وزد. بعضی از
این بادها مرطوب و خنک می‌باشند و بعضی گرم همراه با گرد و غبار هستند.
تعداد زیادی از شهرهای و روستاهای ایران در نواحی کویری و حاشیه کویری تا
حد زیادی بر حسب موقعیت باد طراحی و بنا شده‌اند مانند شهرک زواره. بدین
ترتیب که کل شهر، ساختمانها، بازشوها، و بادگیرها به سمت باد مطلوب و خنک
بنا شده است و پشت به باد گرم و پر گرد و غبار می‌باشند. در نزدیکی سواحل
دریاها و دریاچه‌های بزرگ نیز یک باد محلی وجود دارد که دوره تناوب آن 24
ساعته است. در طی روز آفتاب می‌تآبد، سطح زمین سریعتر از دریا گرم می‌شود و
در نتیجه هوای مجاور زمین صعود کرده و جای آن را نسیم خنکی از سطح دریا پر
میکند. در شب هنگام، سطح زمین گرمای روز را سریعتر از دست می‌دهد و آب
دریا گرمتر از زمین می‌باشد لذا هوای گرم از سطح دریا صعود میکند و جریان
مخالف روز از روی زمین به سمت دریا جریان پیدا میکند. باد در انتقال صوت،
آلودگی هوا و بو بسیار مؤثر است. لذا قسمتهایی از شهر که عامل تولید
آلودگی‌های فوق می‌باشند مانند فرودگاه‌ها، کارخانجات و محل دفن زباله، نه
تنها باید در خارج شهر، بلکه در سمتی باشند که باد غالب منطقه ابتدا از سطح
شهر عبور کند و بعد به این قسمت‌ها برسد.
استفاده از باد در طراحی محوطه و ساختمان نیز باید نقش تعیین‌کننده‌ای
داشته باشد و باد باید به طور صحیح هدایت و کنترل شود (شکل 8-1). به عنوان
مثال در اقلیم سرد باید جلوی بادهای سرد زمستانه سد شود و در اقلیم گرم
باید از بادهای خنک حداکثر استفاده صورت گیرد. این کار با طراحی صحیح محوطه
و فرم بنا امکان‌پذیر است....
