نادر
خلیلی مبتکر خانه های سرامیکی در سال 1315 در تهران متولد شد و بالاخره
بعد از کشیدن مرارت های بسیار وطی کردن مراحل مختلف زندگی در روز چهارشنبه
یازدهم اسفند ماه 1386 در کالیفرنیا و دور از وطن چشم از جهان فرو بست و در
روز سه شنبه بیست و یکم اسفند ماه در تهران به خاک سپرده شد. وی تحصیلات و
تجربیات خود را در ایران، ترکیه و امریکا کسب کرد.
1
نادر خلیلی، نامی آشنا است؛ یعنی آنها که با معماری سر و کاری داشته‌اند او
را خوب می شناسند؛ شخصیتی درویش مسلک که ترجیح می‌دهد به جای وارد شدن در
رقابت‌های رایج در تلاش منفرد خود برای تجلی بخشیدن به ایده‌هایش به سر
ببرد. خلیلی 27 سال با معماری خاک و خشت ایران درگیر بود، به جرات می‌توان
گفت که در معرفی این نوع از معماری، مهمترین نقش را داشت.
او برنده یکی از پرافتخارترین جایزه‌های معماری جهان و پرافتخارترین جایزه معماری در جهان اسلام، جایزه معماری آقاخان بود.
با خود عهد کردم که از این پس برای رسیدن به ظرفیت های درونی خود مسابقه دهم، نه برای تلاش در جلو زدن از دیگران
دیری نگذشت که کار معماری خود را کنار گذاشت و موتر سیکلتی خرید و برای پنج
سال در جست و جوی الهامی نوین سر به صحرا های ایران گذاشت، در هنگامی که
به کشور خود با دیدی تازه می نگریست سادگی و ارزش والایی را در معماری سنتی
به ویژه در هزاران هزار دهکده ای که خانه های آنها از خشت و گل بود کشف
کرد.خلیلی می گوید: آنها بر سادگگی در استفاده شان از عنصر طبیعی بسیار
عمیق بودند،من می خواستم یاد بگیرم و در این یادگیری در این رویا فرو رفتم
که ساختمان هایی از خاک و آتش بسازم.
2
خلیلی در بیش از 20 سال حضور مداوم خود در ایالات متحده، در بنیادها و
مؤسسات مختلف (که اکثراً هم خودش بنیانگذار آنها بود. ) مثلGeltaftan,
SCI- و مؤسسه هنر و معماری خاک کالیفرنیاCal- و… همواره دغدغه معماری خاک
را داشته و در یک کلام عشق خود را به عظمت بازگشت به عناصر دیرآشنای فرهنگ
شرقی – ایرانی (آب و باد و خاک و آتش) به اثبات رسانیده بود؛ او هم شرق و
هم غرب را خوب می‌شناخت. حضور خلیلی در ایران را می‌توان دوران آموختن از
آموزه‌های معماری بومی ایران دانست .
پایه و اساس ساختاری سیستم «ابرخشت-SuperAdobe» بر کیسه های شنی با درازای
قابل تنظیم قرار گرفته است. که این کیسه‌های بزرگی از خاک تقویت شده با
فیبرهای ویژه‌ای که جایگزین کاه قدیمی‌شده بودند پر می‌شد و با ترکیب آب،
رشته های طولانی را به وجود می‌آورد. این امر از یک طرف باتوجه به دسترسی
به این نوع مصالح بدون مشکل عمده، موجبات تسهیلات در همه گیر شدن سیستم را
فراهم کرده است و از طرف دیگر باتوجه به انعطاف پذیری فرمی، به طرح معماری،
قابلیت مانور را در زمینه شکل دهی انحناهای زیبا، ساختار یک پارچه را می
دهد، این همه به معنای توانایی استفاده از قالب و قاب برای شکل دادن، پیچ و
تاب دادن فرم ها و بهره گیری از روند طراحی آلی یا ارگانیک در عین لحاظ
شدن ویژگی های لازم به جهت سازه ای است. بناهای گنبدی جدید به جای آن که از
بلوک‌های مجزا ساخته شود با بافتن این رشته‌های بلند ابر خشت‌ها شکل
می‌گرفت و در برابر نور خورشید و حرارت محیط خشت‌ها خشک می‌شدند.
3
در فرآیند بافت چنین بنایی، این امکان وجود داشت که برخی سازه‌های اصلی بنا
درون آن بافته شود، مثلا سکوهای مختلف یا اتاقک‌های موجود را می‌شد در دل
این بنا بافت. آزمایشهای زلزله‌نگاری نشان داد این نوع بناها که ظاهر
زیبایی هم داشت و قابلیت افزوده شدن بخش‌های مختلف به آن وجود داشت، توان
مقابله‌ای کم نظیری را برابر لرزه‌های سنگین دارد.
4
کیسه هایی که معمولا به صورت استاندارد برای این هدف منظور شده اند در حین
جاگذاری، با خاک مرطوب پر و کوبیده می شوند و با روش بنایی « زنجیره
پیوسته»(running bond) روی هم قرار می گیرند. در این بین، بین هر دو لایه
از ابرخشت بعد از کوبش لایه پایینی، برای مهار کردن نیروهای کششی، ۲ ردیف
سیم خاردار قرارداده می شود، هدف از این کار ایجاد نوعی سازه خود پشتیبان
مقاوم در برابر نیروهای کششی است. در یک کلام با روشی بسیار ساده ساختن یک
خانه از دیوارها و سقف و پی و در کل آنچه «سفت کاری» می نامیم به طور کامل
با این روش، قابل اجرا است.
5
ابرخشت، به راستی بسیار ساده است! همه چیز تقریباً در محل تأمین میشود و
نیروی متخصص هم لازم نیست؛ مصالح خاک است و کیسه شن و سیم خاردار.
کیسه‌هایی که طویل‌تر از کیسه‌های معمولی هستند با خاک پر می‌شوند، البته
سیم‌های خاردار در بین این نوارهای فتیله‌ای کیسه شن، نقش اتصالات را بر
عهده دارند و نیروهای کششی و جانبی را خنثی می‌کنند.
گرچه که بعد از زلزله ی بم نادر خلیلی پیشنهاد ساخت خانه به این روش رو به
مسئولان وقت داد، اما مسئولان این روش رو مناسب ندیدند به دلیلهای مختلف و
یکی از آنها هم نداشتن “پی” و سایر ایرادات دیگر میدانستند که فعلا مجالی
برای بیان آنها در این تحقیق کلاسی نیست.
6
ویژگیها و کاربرد روش سرپناه گلین با کیسه خاک
الف) امکان استفاده در مناطق جنگ زده یا خسارت دیده زلزله
یکی از کاربردهای این روش، ساخت سر پناه برای خسارت دیدگان جنگ و زلزله است
. این روش با سرپناه موقت مثل چادر یا حتی کانکس تفاوت داشته و به عنوان
روشی دائمی تر از آنها محسوب می شود .
ب) مقاومت در برابر سرما و گرما
یکی از ویژگیهای مثبت این طرح، به دلیل استفاده از دیواره های خشتی و شکل
خاص بنا ، مقاومت در برابر سرما و گرما و مصرف انرژی پایین است ؛ نکته ای
که ضعف همه روشهای دیگر سرپناه های موقت می باشد .
7
ج) تکنولوژی پائین و اجرای سریع
استفاده از در دسترس ترین مصالح یعنی خاک و تکنولوژی پائین یک ویژگی مثبت
این طرح است ، ویژگی که به خصوص در نقاط دور دست یا در شرایط پس از زلزله
یا جنگ که حمل و نقل و تولید مصالح و توزیع برق در مناطق آسیب دیده مختل
شده است کاربرد دارد. با این روش می توان با کمک اهالی هر خانه حداکثر در
طی یک هفته یک سرپناه مقاوم و مناسب اجرا کرد .
د) مقاومت در برابر زلزله
به دلیل شکل خاص این بناها و نحوه انتقال نیرو به صورت فشاری؛ این ساختمان
در برابر زلزله مقاوم است . این روش در ایلات متحده به عنوان یک روش ضد
زلزله مورد تصویب قرار گرفته شده و آئین نامه ای نیز برای آن تدوین شده است
.
تقریباً از سال ۱۹۴۸ است که بحث سکونت درخارج جو زمین وخصوصاً ماه ومریخ
بخش مهمی ازمطالعات و پژوهشهای خلیلی را تشکیل می دهد. در همین سال طرح او
برای ساخت مسکن در ماه با سیستم ابرخشت و گلتافتن در ناسا مطرح می شود و از
آن زمان او از اعضای تیم تحقیقات طرح سکونت و ساخت و ساز در ماه است.
پروفسور خلیلی در سال ۱۹۹۱ موسسه ی Cal-Earth را در بیابان های هسپریا در
کالیفرنیا بنیاد نهاد. Cal-Earth موسسه ی آموزشی و پژوهشی ای است که درآن
او و همکارانش تحقیقات و آزمایشهای خود را بر روی نمونه های ابرخشتی و
گلتافتن ادامه می دهند.شایان ذکر است که در دوره هایی ناسا فاضانوردان خود
رو در شبیه سازی هایی با نحوه ی استفاده از این خانه ها و آدابته شدن با
آنها آموزش میداد.
8
همه این ساختمان ها از خاک است. برای ساخت یک خانه گلی ابتدا باید پلان آن
را که شامل یک دایره بزرگ و چهار دایره کوچک میشود را بر روی زمین ترسیم
کرد. ابعاد و تناسبات این دوایر توسط نادر خلیلی تعیین شده است. به طور
تقریبی مساحت هر خانه ۴۰ متر مربع فضای داخلی می باشد.سازه این خانه از
کیسه های شن بیابان است. که برای پایداری آن به شکل گنبد اجرا می شود. که
در حین اجرا، سازه دیوار به دایره گنبد میرسد. بعد از تکمیل دیوارها و گنبد
ها بر روی آن گچ کاری می کنند. هدف از این پناهگاه این است که نشان دهد
بعد از وقوع بلایای طبیعی پناهگاهی وجود دارد که در عرض چند ساعت می توان
آن را بنا کرد و آشکار است که اگر یک خانواده ای ۴ نفری باشد باید پناهگاه
را کمی بزرگتر درست کرد و شاید ساخت این پناهگاه یک روز طول بکشد. در
حالیکه ساخت کوچکترین پناهگاه که ۲*۲ است تنها دو ساعت طول می کشد.این نشان
دهنده امکان ایجاد انبوه سازی می باشد. که اساسا بر پایه تکنیک ساختمان
سازی با کیسه شنی کار می کند. چیزی که نادر خلیلی بالغ بر ۳۰ سال پیش آغاز
کرد. مردم از سرتاسر دنیا می خواهند یاد بگیرند که چگونه با صرف هزینه اندک
می توانند صاحب خانه شوند.
9
ویژگی های محیط زیست و سازه ای این خانه ها:
– امکان اتصال دو خانه به هم و تشکیل یک خانه بزرگتر - امکان ساخت با یک
تیم ۳-۵ نفره - استفاده از تهویه طبیعی و هماهنگی با باد و خورشید -
ایجاد حس فضای داخلی مطلوب از طریق فضای بین دو تاغ - طراحی ساده بر اساس
تکرار واحد تاغ - امکان گسترش فضا با اضافه شدن گنبد در آینده - تنوع در
ابعاد و شکل پنجره ها و یا عناصری مانند سوله - استفاده از فریم های
متداول و اتصالات و یکپارچه بودن بنا
10
او در مورد روش هاى ساختمانى سوپر خشت مىگوید:” حلقه هاى پلاستیکی
متحدالمرکزى را در نظر گیرید که همچون اسباب بازى بچه ها،روى هم قرار مى
گیرد.” خلیلى معتقد است که روش هاى مورد استفاده وىفقط ضد حریق نیست و با
وجود ضد سیل، طوفان و زلزله بودن مصالح ساختمانی آن 40 تا 60درصد کمتر از
ساختمان هاى دیگر هزینه دربردارد. او اضافه مى کند که مقدار انرژى کهاز
بابت استفاده از مواد طبیعى که هم در مقابل سرما وهم گرما عایق است، صرفه
جویىمى شود، کل هزینه مواد استفاده شده در مصالح اصلی را در عرض چند سال
پرداخت مى کند. او در موقع صحبت از سازه های خود از واژه ” معماری پایدار”
مکررأ استفاده مى کند بدین معنا که این سازه ها بر مواد و روش هاىساختمانى
تکیه دارند که اثر بسیار ناچیزی را بر محیط زیست رنجور مى گذارد.
